Wierden en wierdedorpen in Noord Groningen

De 'heuvels' van het Groninger platteland

Een wierde is een benaming voor een kunstmatige heuvel, alleen gebruikt in Groningen. In Friesland noemt men een dergelijke ophoging een terp. Men bouwde deze wierden op de hogere plekken in het landschap om de bebouwing en ook vee tegen hoog water te beschermen. Het noorden van Nederland overstroomde vóór en in de middeleeuwen en ook later nog zeer frequent omdat er toen geen serieuze zeedijken waren. De bebouwing bevond zich vaak in een dorpje of gehucht en in dat geval spreek je van dorpswierden. Daarop staat ook vaak een middeleeuwse kerk, een bouwwerk die u in Noord Groningen vaker dan waar ook in Europa zult aantreffen. Er zijn ook zogenaamde wierdenrijen, zoals de naam al aangeeft een strook land waar her en der ophogingen te zien zijn. Dat is bijvoorbeeld het geval op de noordelijke uitloper van de Hondsrug (langs de voormalige rivier de Hunze) rondom Sauwerd en Winsum en op de westelijke oeverwal van de niet meer bestaande rivier de Fivel. Denk aan Middelstum en Usquert. Ook op de andere oeverwallen van de Fivel zijn tal van wierdedorpjes te vinden zoals bijvoorbeeld Eenum, Stedum, Godlinze en Spijk. Wierden werden niet alleen gebouwd om kerken, huizen en vee droog te houden maar ook voor kloosters. De kloosters zijn in de loop der tijd echter allemaal afgebroken. Een aantal wierdedorpen hebben vanwege hun historische waarde de status van beschermd dorpsgezicht verkregen.

Noord Groningen is dus lang niet zo vlak als je op voorhand zou zeggen. De wierden kom je overal tegen als je goed oplet. Uiteraard in tal van dorpen zoals de hierboven genoemde plaatsen maar bijvoorbeeld ook in Warffum, Garnwerd, Ezinge en Niehove, misschien wel het mooiste wierdedorpje van allemaal. Hoog zijn deze 'heuvels' zeker niet. De hoogste in de provincie is die van Godlinze. Die telt namelijk iets meer dan zes meter. Toch genoeg om van een zeker uitzicht te spreken. Dat geldt ook voor bijvoorbeeld Eenum, Niehove en Wirdum dat zelfs uit twee wierden bestaat. De qua omvang grootste wierde is die van Warffum waar tevens Openluchtmuseum het Hoogeland gesitueerd is. Het dorp was vroeger overigens niet koploper op dat vlak. Verschillende nog grotere wierden zijn in de loop der tijd namelijk afgegraven om de vruchtbare kleingrond te kunnen gebruiken om in andere delen van het land arme (niet vruchtbare) gronden te verbeteren. Daar was het nodige geld mee gemoeid. Tegenwoordig probeert men een deel terug te draaien door afgegraven wierden weer op te bouwen. Er zijn overigens nog veel van deze Groningse ophogingen te zien. Hieronder op de interactieve kaart ziet u een aantal van de meest bekende, meestal omdat daar ook een oude kerk te bezichtigen is. Soms is de wierde vanuit een bepaalde hoek van afstand heel goed te zien zoals in bijvoorbeeld Ezinge, Eenum, Godlinze en Niehove. Bewandel (rijd of fiets) bijvoorbeeld de Schansweg die Eenum aan Leermens koppelt en waar je de dorpjes meegerekend drie duidelijke wierden binnen enkele kilometers op -en af gaat. In andere gevallen merk je het pas als je door een dorp wandelt en het pad opeens omhoog loopt. Denk bijvoorbeeld aan Winsum, Usquert, Middelstum, Loppersum en Spijk. Alhoewel: een kerk die iets meer boven de bebouwing uitsteekt dan normaal duid ook meestal op de aanwezigheid van een wierde. De kerken van Loppersum en Spijk zijn bijvoorbeeld al van grote afstand te zien.

Interactieve kaart met (een aantal) wierden in Noord Groningen

Op de kaart staan de middeleeuwse kerken die op wierden zijn gebouwd. Dat is dus meestal in een dorp of gehucht. Locaties waar het niet gaat om een kerk: Museum Wierdenland in Ezinge is net beneden de wierde te vinden. Daarnaast ook Openluchtmuseum het Hoogeland in Warffum, Museum Helmantel in Westeremden en 't Sael in Groot Wetsinge. De Helwerder Wierden is een niet bebouwde tweekoppige wierde en was vroeger in de middeleeuwen een bedevaartsoord.


In het geval u de pagina op een smartphone bekijkt:

Bekijk hier de interactieve kaart

Uitgelichte wierdedorpen

Op de website worden een aantal dorpen nader uitgelicht. Een groot deel daarvan kan betiteld worden als wierdedorp en die ziet u hieronder. Er zijn dus nog veel meer dorpjes en gehuchten die op en/of rondom een wierde gebouwd zijn. Soms is er één wierde met daarop de kerk en een ring van huizen, in Winsum zijn er twee wierden te zien. De dorpswierde van Winsum bevindt zich bijvoorbeeld aan de zuidkant van het Winsumerdiep en aan de noordkant bevindt zich de wierde van Obergum waar de gelijknamige kerk te zien is. De dorpen zijn in de loop der tijd aan elkaar gegroeid. Hieronder staat ook Anjum in Friesland. Een klein deel van die provincie wordt ook op de website behandeld vanwege de geringe afstand tot Natonaal Park Lauwersmeer.

Opmerking: de buttons met de rode pijlen zijn pagina's over wierdendorpen met beschermde dorpsgezichten. De andere buttons leiden naar bestemmingspagina's maar via die bestemmingspagina's kunt u ook de pagina over het betreffende beschermde dorpsgezicht bekijken.